سلامت روان ، حلقه مفقوده ای که نیازمند توجه بیشتر است

سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت، از دو سال گذشته تاکنون، گامهای مهمی در حوزه سلامت روان برداشته که از آن جمله می توان به ایجاد شورای تخصصی سلامت روان اشاره کرد. لطفا درباره فعالیت این شورا توضیح دهید. سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت، در زمینه هایی چون طب صنعتی، مسائل ایمنی، پزشکی خانواده و... به صورت تخصصی ورود کرده، به همین منظور و با هدف تکمیل این زنجیره، از دو سال گذشته، شورای تخصصی سلامت روان تشکیل شد. چنانکه می دانید، فعالیتهای عملیاتی صنعت نفت، هم اکنون سطح وسیعی از جغرافیای کشور را در برگرفته، مواردی همچون اقماری کاری، مهاجرت نیروهای تخصصی به مناطق عملیاتی و شرایط سخت کاری، می تواند تاثیر قابل توجهی بر سلامت روان کارکنان و خانواده های آنها داشته باشد. از این رو و به منظور تعدیل عوامل منفی تاثیر گذار بر سلامت روان، همچنین حفظ سلامت کارکنان و خانوادههای آنها، شورای تخصصی سلامت روان بهداشت و درمان صنعت نفت، با رویکرد جامعنگر هدفمند و با بهرهگیری از تخصصهای مرتبط و متنوع در حوزههای روانشناسی، روانپزشکی، طب کار، پزشکی خانواده و مددکاری اجتماعی، با حضور معاونت زنان سازمان بهداشت و درمان تشکیل شد. این شورا، برنامه عملیاتی متناسب با اولویتهای حوزه سلامت روان کارکنان را در پایان هر سال، به روز رسانی و به روسای مناطق 16 گانه بهداشت و درمان صنعت نفت ابلاغ و اجرای آن را نیز رصد می کند. مددکاری اجتماعی در کنار شورای تخصصی سلامت روان، به دلیل ارتباط گسترده ای که با کارکنان و خانواده های آنها دارد، می تواند بسیار کمک کننده باشد.

از توان این گروه، برای پیشبرد اهداف شورا چگونه استفاده می کنید؟

معموال در اغلب سازمانها با فرد دچار اختلال روانی، برخورد انضباطی و قانونی می شود و این خود، می تواند از عوامل ایجاد چرخه منفی در روند بیماری و تشدید اختلال در عملکرد فعالیتهای شغلی و ارتباط بین فردی در محیط کار و خانواده شود. از آنجا که اولین حلقه شناسایی اختلالات رفتاری در سازمان ها، واحد روابط کار و مددکاری اجتماعی است، تعامل و گسترش ارتباط نظام سلامت روان سازمان با واحد روابط کار و مددکاری اجتماعی صنعت نفت، به عنوان یکی از ارکان اصلی مورد توجه قرار گرفت و بر نظارت رئیس روابط کار و مددکاری بهداشت و درمان نیز به عنوان یکی از اعضای شورای تخصصی سلامت روان، بر پیشبرد اهداف مشترک و همکاری بین بخشی تاکید شد. از سوی دیگر، براساس یافته های علمی در زمینه سلامت روان، مشخص شده که بسیاری از اختلالات روانشناختی و رفتاری در محیط کار، به دلیل عوامل مختلفی ایجاد میشوند که کنترل و مدیریت آن، افزون بر اقدام های درمانی، نیازمند مداخلت مددکاری اجتماعی است. محوریت برنامه های آموزشی و ارتقای سواد سلامت روان در برنامه های عملیاتی، مبتنی بر رویکردی جامع محور و بهره مندی از ظرفیت کارشناسان واحدهای مددکاران اجتماعی صنعت نفت در رفع مشکلات کارکنان است.

 با این رویکرد و با هدف آموزش و گسترش مشارکت بین بخشی، برای نخستین بار گردهمایی هم اندیشی و هم افزایی کیفی ارائه خدمات موثر به کارکنان را با حضور روسای مددکاری اجتماعی شرکت های پتروشیمی منطقه پارس و به میزبانی پتروشیمی پردیس در مهر امسال برگزار کردیم. انتظار می رود روسای دیگر مناطق سازمان بهداشت و درمان نیز با برگزاری اینگونه گردهمایی ها، زمینه بهره گیری از ظرفیت حوزه مددکاری شرکت ها را در درمان و کمک به بیماران حوزه سلامت روان فراهم کنند.

 در حال حاضر به دلیل گستردگی فعالیت مدیران نفتی، امکان توجه به سلامت روان آنان کمتر است. برای این گروه چه تدابیری از سوی شورای تخصصی سلامت روان اتخاذ شده است؟

سلامت روان مدیران، می تواند نقشی بسیار مهم در افزایش نشاط اجتماعی و به تبع آن، افزایش روند بهره وری و خلاقیت در محیط کار داشته باشد. حفظ سلامت کارکنان نیز به عنوان یکی از اصلی ترین مسؤولیت های مدیران محسوب می شود و نقش آنها را در پیشگیری از ایجاد استرس و فرسودگی شغلی(Burn Out)  در کارکنان سلامت روان مجموعه دوچندان می کند. بنابراین، ایجاد فرهنگ ساختاری مراقبت از خود و دیگران به عنوان یکی از مسؤولیت های سازمانی به شمار می رود.

 امروزه با توجه به موضوع اقتصاد سلامت و محدودیت های منابع مالی در نظام سلامت، خود مراقبتی و دیگر مراقبتی، به عنوان یکی از ارکان اصلی در نظام های موفق سلامت در کشورهای پیشرفته مطرح است. از این رو و به منظور آموزش و گسترش این رویکرد علمی موفق و با هدف ارتقای سلامت روان و مشارکت افراد در پایش و مراقبت فعال از سلامت خود، خانواده و همکاران در منطقه اقتصادی انرژی پارس، شورای تخصصی سلامت روان از دو سال قبل، اقدام به اجرای طرح آزمایشی «آموزش مدیران کلیدی در صنعت نفت (Gatekeepers)» کرد که در این خصوص، گردهمایی های متعددی با حضور مسؤولان و مدیران شرکت های صنعتی منطقه پارس به صورت ماهیانه برگزار می شود. در این طرح، رویکرد و رفتار مناسب با کارکنان دارای اختلالات شایع سلامت روان (اختلالات خلقی، ارتباطی، مصرف مواد، تاب آوری و خودکشی که البته شایع نیست، اما اهمیت بسیار دارد)، آموزش داده می شود.

 پرهیز از برخورد سازمانی و مقابله ای در این موارد و ترغیب به مراجعه و پیگیری درمان، همچنین بهره گیری از ظرفیت واحد مددکاری در رفع مشکلات و فاکتور های زمینه ساز، از مهم ترین محور های مورد تأکید در این آموزش هاست.طرح Gatekeepers با برنامه ریزی و حضور صاحبنظران علمی حوزه روانپزشکی و مطابق با دستورعمل های نظام سلامت روان کشور اجرا می شود که خوشبختانه مورد استقبال مدیران ارشد شرکت های صنعتی منطقه قرار گرفته و با توجه به بازخوردهای مثبت، این طرح از سال آینده در دیگر مناطق صنعت نفت سراسر کشور اجرایی خواهد شد.

  چه برنامه های عملیاتی در سال های 1401 و 1402 داشته و دارید؟

برنامه محور های عملیاتی براساس اولویت های استخراج شده از اطلاعات پرونده های طب صنعتی کارکنان، همچنین سنجش سلامت روان خانواده های کارکنان در پرونده های پزشکی خانواده آنان و مراجعان به درمانگا ه های روانپزشکی سازمان و همچنین گزارش واحد های مددکاران اجتماعی مناطق با برگزاری جلسات هم اندیشی اعضای شورای تخصصی و رابطان سلامت روان بهداشت و درمان صنعت نفت تدوین و اجرایی می شود. محوریت اصلی برنامه عملیاتی طی دو سال گذشته، ارتقای «سواد سلامت روان» براساس فرزندپروری، پیشگیری از خودکشی، خودمراقبتی، پیشگیری از مصرف مواد، اختلالات خلقی، اختلالات اضطرابی، مهارت کنترل استرس و مهارت ارتباطی با همسر در برنامه عملیاتی لحاظ شده است. همچنین به روزرسانی دانش و مهارت بالینی ارائه دهندگان خدمت، انتخاب پرسشنامه های متناسب با گروه هدف در معاینات طب صنعتی و پزشکی خانواده و تدوین دستورعمل های کاربردی در این زمینه، از جمله فعالیت های اصلی شورای تخصصی سلامت روان بهداشت و درمان صنعت نفت بوده است.

این برنامه عملیاتی، حاصل ساعت ها هم اندیشی با کارشناسان و متخصصان باتجربه و آشنا به مشکلات کارکنان صنعت و خانواده های آنهاست که تدوین شده و اجرا می شود؛ اما متاسفانه یکی از چالش های اصلی در این خصوص، مداخلات غیرحرفه ای و موازی کاری ارائه خدمات روانشناسی درمانی و آموزشی بدون هماهنگی با سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت در برخی شرکت های صنعتی است. به طوری که مدتی قبل، یکی از پالایشگاه های گاز، ارائه خدمات سلامت روان به کارکنان خود را به مناقصه گذاشته بود. این رویکرد، ناصواب افزون بر هدر رفت منابع مالی، روند درمان و آموزش های پیشگیری موثر و متناسب در این زمینه را نیز دچار اختلال می کند. لازم به ذکر است، براساس مصوبه شورای مدیران و معاونین وزارت نفت در سال 1401، تمام اقدام های مرتبط با حوزه سلامت روان از جمله مراکز مشاوره باید زیر نظر سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت فعالیت کنند.
  با توجه به اینکه شورای تخصصی سلامت روان سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت در سال دوم فعالیت خود  قرار دارد، چه برنامه هایی برای گسترش این فعالیت ها در نظر گرفته شده است؟

با توجه به اهمیت سلامت روان، تا دستیابی به انتظارات قابل قبول و استاندارد فاصله زیادی وجود دارد، کمبود منابع مالی و نیروی انسانی در این بخش، از جمله مهم ترین چالش ها به شمار می رود. حمایت سیاستگذاران و مدیران ارشد در این زمینه، بسیار راهگشا خواهد بود. از سوی دیگر، توسعه صنعتی در مناطق، آثار فرهنگی - اجتماعی قابل توجهی بر جمعیت پیرامونی صنعت دارد که توجه به ابعاد فرهنگی و سلامت روان آنان نیز بخشی از مسؤولیت های اجتماعی صنعت نفت به شمار می رود. بنابراین ارائه خدمات درمانی، بویژه آموزش سواد سلامت روان آنان، یکی از اهداف شورای تخصصی سلامت روان بهداشت و درمان صنعت نفت به شمار می رود. از این رو و با هدف اجرای مسؤولیت اجتماعی، با آموزش و پرورش، کمیته امداد امام خمینی(ره) و سازمان بهزیستی برخی مناطق، مانند عسلویه و بوشهر تفاهم نامه هایی برای ارائه خدمات درمانی و آموزشی امضا کرده ایم که ارائه خدمات آموزشی به مدارس جمعیت پیرامونی و برگزاری کلاس های آموزشی در کمپ های ترک اعتیاد زیر نظر اداره بهزیستی، بخشی از فعالیت های دیده شده در این تفاهمنامه هاست.
اکنون بخشی از کارکنان صنعت نفت، به صورت اقماری فعالیت می کنند که این شیوه کاری، سبب بروز برخی مشکلات روحی در این افراد می شود.

 برای بهبود شرایط روحی و پیشرفت در کار این دسته از کارکنان، چه تمهیداتی از سوی شورای تخصصی سلامت روان سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت اندیشیده شده است؟

در زمینه سلامت روان، محورهای متعددی وجود دارد و میزان استرس کارکنان اقماری با توجه به محیطی که در آن فعالیت می کنند، متفاوت است. از این رو می توان گفت که شرایط روحی کارکنان سکوهای نفتی در قیاس با دیگر کارکنان اقماری صنعت نفت سخت تر و درصد اختلالات روانپزشکی و ارتباطی در میان این کارکنان و خانواده های آنان بیشتر است.

بهتر است، افرادی که شغل اقماری را انتخاب می کنند، از قبل خصوصیات شخصیتی آنها بررسی و آموزش های لازم به آنها داده شود. به عنوان نمونه، یک نفر چند سال در شمال کشور فعالیت می کند؛ اما برای افزایش حقوق خود، تصمیم به کار اقماری می گیرد، حال آنکه از سختی و مشکلات آن و ظرفیت روانی و تحمل خودآگاهی ندارد. به دلیل حساسیت این موضوع، کارگروهایی همانند بهداشت و درمان در مرکز توسعه مدیریت نفت فعال هستند که درباره تعدیل مدرک، تعیین سمت و تناسب فعالیت شغلی کارکنان تصمیم گیری می کند. نکته مهم در این میان، آن است که نباید اعمال قوانین براساس احساسات و بدون توجه به شرایط و خصوصیات شخصیتی افراد باشد.

پیشنهاد می شود، از ابتدای ورود افراد به صنعت نفت، آموزش های لازم در مورد مشاغل اقماری به آنها داده شود تا از شرایط کار در چنین محیط هایی آگاهی پیدا کنند، ضمن آنکه تمام افراد متقاضی کار اقماری، ارزیابی و نتیجه آن برای مدیریت منطقه ارسال شود.

 
  راه ارتباطی افراد متقاضی استفاده از مراکز مشاوره تحت پوشش بهداشت و درمان صنعت نفت با این مجموعه چگونه است؟

مشاوره در مراکز به صورت حضوری و تلفنی صورت می گیرد و با توجه به محدودیت های مـوجـــود، در حـال حــاضر امکـــان استفاده از این خدمـــات برای متقاضیان در برخی مناطق فراهم نیست. از این رو برای رفع این کاستی، با مراکز مورد تایید سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت قراردادهایی بسته شده تا کارکنان و خانواده های آنها، امکان دسترسی به مراکز مشاوره ای را داشته باشند.
  از ابتدای امسال تاکنون، شورای تخصصی سلامت روان در مناطق 16 گانه بهداشت و درمان صنعت نفت چه برنامه های را اجرایی کرده است؟

طی 6 ماه اول امسال، در محور ارتقای توانمندی ارائه دهندگان خدمات سلامت روان، در مجموع  بیش از 48 پمفلت آموزشی، 3 وبینار هارد کیس تخصصی، 8 وبینار آنلاین آموزشی، 37 پادکست صوتی آموزشی 5 دقیقه ای با موضوعات مختلف و 3 وبینار آنلاین هم اندیشی با حضور اعضا و رابطان سلامت روان و مددکاران اجتماعی سازمان بهداشت و درمان  برگزار شد. ضمن آن که به مناسبت هفته سلامت روان در سراسر کشور بیش از 84 کارگاه آموزشی در شرکت های صنعتی و سالن های همایش خانوادگی برگزار شده است. به مناسبت هفته پیگیری اعتیاد در مدارس سراسر کشور 56 کارگاه آموزشی با حضور دانش آموزان، مدیران و معاونان آموزشی مدارس و خانواده های آنان اجرا شده است. با همکاری شرکت ملی نفت، برگزاری اولین همایش سلامت بانوان وزارت نفت با هدف تقویت تعامل درون سازمانی برگزار شد. برنامه مبارزه با اعتیاد در محیط کار از سوی شورای تخصصی سلامت روان تدوین و جهت  اجرا به مدیرعامل سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت ارسال شده است. ضمن آنکه از ابتدای سال تاکنون از سوی همکاران شورای تخصصی سلامت روان سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت 81 هزار و 474 نفر ساعت کلاس آموزشی برگزار شده است .

  آیا برنامه ای دارید که نیروهای پیمانکار از برنامه های شورای تخصصی سلامت روان بهداشت و درمان صنعت نفت استفاده کنند؟

برای ارائه خدمات سلامت روان در صنعت نفت، هیچ گونه تفاوتی بین نیرو های رسمی و پیمانکاری قائل نیستیم و در حد توان و بضاعت سازمانی در زمینه های آموزشی و درمانی آماده ارائه خدمات به این عزیزان هستیم و معتقدیم که اثرات مثبت ارتقای سلامت روان، علاوه بر بهبود کیفی زندگی آنان، موجب افزایش انگیزه کاری و بهره وری در صنعت خواهد شد.

  در پایان اگر صحبتی باقی مانده، بفرمایید.

سلامت روان در کشور، تا حدودی مغفول مانده و کمتر به آن توجه شده است. با توجه به تاثیر متقابل سلامت جسم و روان، بدون تردید سرمایه گذاری و اهتمام به این موضوع می تواند ضمن افزایش کیفیت زندگی و ایجاد نشاط اجتماعی، سبب کاهش قابل توجه مراجعان بیماری های جسمی شود و از هدر رفت منابع مالی نیز پیشگیری کند. از سوی دیگر، این مهم می تواند زمینه ساز محیط کار و زندگی شاداب، همچنین توسعه اقتصادی اجتماعی کشور باشد. بهداشت و درمان صنعت نفت، نیازمند حمایت های جدی و مستمر مسؤولان و سیاستگذاران ارشد صنعت نفت با هدف تقویت زیرساخت های مورد نیاز بویژه تامین نیروی انسانی کارآمد و تقویت عوامل انگیزشی لازم در این حوزه است. امید است، با توجه به سختی و ماهیت شغلی کارکنان حوزه سلامت روان، توجه به شرایط اقتصادی و جایگاه شغلی این همکاران زحمتکش در سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت بیش از پیش مورد توجه مسؤولان قرار گیرد.